اقتصاد، علم تخصیص منابع کمیاب به خواستههای نامحدود است. تمام تاریخ این
علم برای ارائه بهترین پاسخ به این سوال بوده است. نخستین و یکی از بنیادیترین
مفاهیم علم اقتصاد، هزینه فرصت1 است. هزینه فرصت بهمعنای بهترین جایگزین
برای انتخاب انسان است. منطق انسان عقلایی اقتصادی، ایجاب میکند که هزینه
فرصت هر انتخاب باید کمتر از فواید و مطلوبیت آن انتخاب باشد. منطق سود و
زیان اقتصادی حتی بر رابینسون کروزوئه 2 در جزیره تنهاییاش، چنین حکم میکند
که حداکثرکننده مطلوبیت و حداقل کننده هزینه ها باشد.
اقتصاددانان متاخر 3 بهویژه آنان که در حوزه اقتصاد رفتاری 4 متمرکز هستند
تعریف جدید و نگاه متفاوتی را به این علم آغاز کردهاند. آنها اقتصاد را علم معماری
انتخاب 5 میدانند. معماری انتخاب یعنی بهجای تحمیل گزینهها به افراد، چیدمان
گزینههای در دسترس انسان بهگونهای باشد که او بهترین انتخاب را داشته باشد.
مثال متداولی که اغلب ما این روزها با آن آشنا هستیم، تبلیغات بازرگانی و چیدمان
1. Opportunity cost
2. Robinson Crusoe
3. ریچارد تیلر و کس سانستین ) Richard Thaler and Cass Sunstein ( در کتاب سقلمه؛ بهبود تصمیمات درباره
تندرستی، ثروت و خوشبختی ) Nudge; Improving Decisions about Health, Wealth and Happines ( این
موضوع را به خوبی تبیین کردهاند.
4. Behavioral economics
5. Choice Architecture
8 عشق و اقتصاد
قفسه ها در فروشگاه ها است. اگر اقتصاددانان متقدم در انتخاب کالاها صرفا بر
حداکثرسازی مطلوبیت آنها متمرکز بوده اند پژوهشگران معماری انتخاب معتقدند
کیفیت مشاهدات و پیش آ گاهی ذهنی نقش موثری بر انتخاب نهایی افراد دارد.
حوزه اقتصاد رفتاری مبتنی بر آزمایش های انسانی است که اغلب در محیط های
شبیه سازی شده انجام می شود و با تکرار زیاد یک آزمایش بر روی افراد مختلف تلاش
می کند یک قانون مخفی را کشف و آن را برای نهادها و سیاست گذاران اقتصادی
طراحی و اجراپذیر نماید.
مشاهدات و پیش آ گاهی ذهنی مردم از روش های مختلفی ایجاد می شود که
یکی از مهم ترین، موثرترین و قدیمی ترین آن ها، روایت ها و داستان ها هستند. داستان
تلفیقی از عقلا نیت و احساسات است و برای همین نزد مخاطبین ماناتر و اثرگذارتر
است. از این رو سیاست گذاران در چارچوب معماری انتخاب ناگزیر از روایت های
مردم هستند چرا که اقتصاد بیش از آنکه تابع خواست حکمرانان باشد، محصول
رفتار مردمان است.
در میانه بهار در گروه کسب و کار رادیو اقتصاد با جمعی از همکاران گردهم آمده
بودیم تا یک ایده را به محصول تبدیل کنیم. ایده این بود: چگونه روایت های مردم در
حوزه اقتصاد را به اتاق تشریح بیاوریم تا روان شناسان، جامعه شناسان، اقتصاددانان
و دیگر متخصصان بتوانند آنها را واکاوی و تحلیل کنند و آیا در نهایت می توانیم
روایت اقتصادی جدید خلق و آن را فراگیر کرد؟
رابرت شیلر ، در کتاب «اقتصاد روایی » چنین می گوید: نگاه کردن به آمار بدون در
نظر گرفتن چرایی و ماهیتش مانند آن می ماند که از پشت یک تلسکوپ به نقطه ای
بسیار دور خیره شوید و تصور کنید که چقدر اشیا به شما نزدیک هستند؛ درحالی که
در واقعیت ممکن است ماهیت بسیاری از چیزها از شما مخفی مانده باشد. در واقع
روایت های عامه همانند محرکی قوی بر تصمیم گیری کل یک جامعه تأثیر گذاشته
و به آن سمت وسو می دهد. بررسی روایت ها می تواند مهارت ما را در تصمیم گیری و
پیش بینی رویدادهایی که در آینده اتفاق می افتند، افزایش دهد. بنابراین اگر بدانیم
هد ق 9 م م
که روایتهای اقتصادی چقدر مهم هستند آمادگی بیشتری در مقابل رخدادها و
تحولات غیرقابل پیشبینی آینده خواهیم داشت.
وقتی که این بخش از کتاب شیلر را برای همکاران میخواندم یک سوال مشترک
ذهن همه ما را درگیر کرده بود؛ چگونه میتوانیم راهی برای تشخیص برآیند رفتار مردم
پیدا کرد؟ آیا اقتصاد، جامعهشناسی، روانشناسی و دیگر علوم انسانی توانستهاند
آزمایشگاهی برای شبیهسازی واکنشهای مردم طراحی کنند؟
در کشورهای مختلف و در حوزههای متنوعی آزمایشهای رفتاری در حال
اجرا است. 1 تحلیل رفتار انسانی در حوزه اقتصاد، امروز موضوعی قابل پذیرش و تا
حدودی شناخته شده، است. بخش مشکل کار تبدیل کردن این محتواها به برنامه
رادیویی بود. رادیو یک رسانه رازآلود است. صدایی است که به جان و ذهن مخاطب
مینشیند و به مخاطب اجازه میدهد با تخیل خود تصویر منبع صدا را بسازد. مگر نه
اینکه مادران در هنگام داستانگویی برای کودکانشان آنها را تشویق به بستن چشمان
و بازکردن ذهن و تخیل میکنند. رادیو نزدیکترین کارکرد به این حوزه را دارد.
چالش مهم دیگر اینکار ، تفاوت بسیار ماهیت اقتصاد و داستانهای مردمی
است. اقتصاد یک علم منطقگراست، اما روایت تلفیقی از احساس و منطق است.
بار حسی در داستان از اهمیت بالایی برخوردار است. 2 ما باید تلاش کنیم نظریهها و
نکات اقتصادی را در قالب داستان به مردم بگوییم و در طرف مقابل ذهنیتهای
مردم را به تئوریهای اقتصادی وارد کنیم. البته که در حوزه اقتصاد هم داستان زیادی
داریم؛ مثل داستان منحنی لافر ، چمدان چرخدار و یا داستان های مرتبط با رمزارزها.
ما چه بخواهیم و چه نخواهیم داستانهای اقتصادی ساخته شدهاند و الان مردم آنها
را برای هم نقل میکنند.
1. به عنوان نمونه، کتاب «فقر احمق میکند » نوشته مولاینیتن و الدار شفیر آزمایشهای انسانی متعددی در مورد
کمیابی و فقر را گزارش کرده است.
2. دو کتاب «وقتی نیچه گریست » و «درمان شوپنهاور » اثر اروین یالوم استاد روانشناسی است. او در این دو
کتاب با زبان داستان و رمان، مبانی علمی خود را به مخاطب عام منتقل میکند.
10 عشق و اقتصاد
فضای جلسه خوب پیش می رفت، اما هنوز یک چالش مهم و اساسی وجود
داشت و آن هم تبدیل این ایده ها به محصول بود. ما باید یک برنامه رادیویی تولید
می کردیم جلسات اولیه ما به ایده پردازی در خصوص یافتن یا ساختن روایت های
اقتصادی و فرم و قالب برنامه رادیویی گذشت تا اینکه در نیمه های مرداد خانم لیلا
امیدیگانه پیشنهاد یک برنامه شبانه داستان محور را داد که در آن ابتدای هر قسمت
از برنامه یک روایت اقتصادی مطرح می شد و سپس اقتصاددانان، روان شناسان و
جامعه شناسان ابعاد روایت را بررسی می کردند.
تلاش همه همکاران و مساعدت مدیران شبکه رادیویی اقتصاد موجب شد تا
اولین قسمت از این برنامه در ابتدای آبان پخش شود. نام برنامه را «تئوری ذهن »
گذاشتیم تا فراتحلیل افکار و اندیشه های انسانی را به بحث بگذاریم. این برنامه
محصول تلاش یک گروه خوش فکر ، خلاق، جسور و سختکوش بود.
خانم زهرا تقی ملا، خانم شرمینه جمشیدی، من و آقای بابک مینایی کار نوشتن
داستان ها را آغاز کردیم. گویندگی و اجرای برنامه هم به عهده خانم نازلی خرامان و
آقای بابک مینایی بود در این مسیر پر چالش همراهی و همدلی اساتید اقتصادی
و مشاوره های هنری خانم تقی ملا کم کم روند تحقیق و نوشتار را به ضبط برنامه
رادیویی نزدیک کرد. برنامه با تلاش و برنامه ریزی و مدیریت خانم امید یگانه به عنوان
تهیه کننده از ابتدای آبان ماه سال 1400 هر شب به روی آنتن می رفت.
باید از حمایت های دکتر اسماعیلی و دکتر صالحی، مدیران شبکه رادیویی
اقتصاد کمال تشکر را داشته باشم. محصول این تلاش جمعی 53 داستان
اقتصادی بود که در کتاب پیش روی شما، 48 داستان منتخب آن تقدیم شده
است. داستان هایی که یک موضوع اقتصادی را در یک بستر دراماتیک و حسی ارائه
می دهند.
زبان کتاب، داستان است و از این رو مخاطب آن همه افراد جامعه هستند، اما اگر
دانشجو یا دانش آموز اقتصاد هستید این کتاب درک عمیق تری از اقتصاد برای شما
ایجاد می کند و این رشته را برای شما دلپذیرتر می سازد.
هد ق 11 م م
در پایان صمیمانهترین و عمیقترین تشکر خود را از آقای دکتر حسنپور مدیرعامل
محترم شرکت چاپ و نشر بازرگانی بابت لطف ویژه و مساعدتی که در انتشار این
کتاب داشتند، دارم. بیشک بدون راهنمایی ایشان و دیگر همکاران در این شرکت،
روایتهای برنامه تبدیل به این کتاب نمیشد. کتاب باعث ماندگاری و تفکر بیشتر
در مورد موضوع میشود. همچنین نهایت تشکر و احترام قلبی خود را نثار آقای
مهدی رضایی ناظر علمی کتاب میکنم که با دقتنظر و توصیههای دقیق خود بر
غنای علمی کتاب افزودند. همچنین بر خود لازم میدانم از سرکار خانم ولیزاده تشکر
کنم چرا که این کتاب جز با پیگیری ایشان به چاپ و انتشار نمیرسید.
و کلام آخر اینکه:
عقلاییترین انسان اقتصادی، همان عاشق پاکباخته است. اقتصاد علم
تخصیص منابع کمیاب به خواستههای نامحدود است؛ و چه منبعی محدودتر و
نایابتر از زمان و عمر انسان و چه خواستهای نامحدودتر از زندگی سعادتمندانه
جاودان در زیر سایه رحمت حضرت حق )جلوعلی(.
«عشق و اقتصاد » تنها یک پیام دارد: بهینهترین تخصیص عمر ، همان عاشقی
است. آنچنان که لسانالغیب جناب حافظ فرمود:
هنگام تنگدستی در عیش کوش و مستی کاین کیمیای هستی قارون کند گدارا
علی مروی